ODCINEK 2 R jak rozpacz dr hab. Lech Giemza profesor KUL
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko rozpaczy:
bardzo silne i przykre uczucie wywołane czymś złym, co powoduje całkowitą utratę nadziei na przyszłość;
uczucie bezsilności spowodowane zwątpieniem w coś lub nieszczęściem;
- opisywanie kategorii rozpaczy w literaturze poprzez odniesienie do autorów, tekstów, cytatów:
-gdzie jest światełko nadziei, tam nie ma miejsca na rozpacz;
- Adam Mickiewicz „Dziady” cz. IV – odrzucony kochanek ;
Gustaw porusza temat swojej śmierci i rodzaj śmierci.
Główny bohater Dziadów mówiąc o swojej śmierci, ostatecznie nie precyzuje, czy jest to śmierć symboliczno – metaforyczna, czy jest to śmierć rzeczywista, czy w końcu jest to śmierć z powodu odrzuconej miłości. Odbiorca Dziadów w początkowych słowach dramatu może się wyłącznie domyślać, jaka jest pozycja głównego bohatera. Gustaw jest „tylko umarły dla świata”
– czy też to upiór przysłany z głębi czeluści przez nieszczęśliwe dusze domagające się przywrócenia obrzędu tytułowych Dziadów. Gustaw popełnia samobójstwo, ale koniec końców nie umiera. Dosadną karą za popełniony grzech jest ponowna egzystencja i odczuwanie wszystkich dotkliwych emocji, w tym dokonanie zabójstwa; cierpienie Gustawa dodaje mu wyższości;
Biografia Gustawa-Konrada nie jest łatwa do opisania. Dziady jako dramat romantyczny charakteryzują się kompozycją otwartą oraz fragmentarycznością. Wiele sytuacji nie jest do końca jasnych. W IV i II części Dziadów bohater jest upiorem – umarłym rozpaczającym z powodu nieszczęśliwej miłości. W III części w nie do końca jasny sposób znów jest żywym człowiekiem – bojownikiem o wolność ojczyzny. W II części Dziadów Gustaw pojawia się jako nieme widmo młodego człowieka z raną w sercu. Pojawia się nieoczekiwanie pod koniec obrzędu dziadów. Nie reaguje na wezwania i przekleństwa Guślarza i reszty. Duch ten zmierza w stronę jednej z wieśniaczek i wskazuje na swoje zranione serce.
Jak powiedzieliśmy Gustaw, nie mogąc pogodzić się z utratą ukochanej kobiety, popełnia samobójstwo. Śmierć nie przynosi jednak kresu jego mękom – co roku powraca na ziemię, aby przeżyć swoje życie na nowo. Cierpi i ponowienie popełnia symboliczne samobójstwo. To kara za grzech śmiertelny, jakiego się dopuścił, targając się na własne życie. IV część Dziadów obejmuje trzy godziny, które Gustaw spędza w domu Księdza, swego dawnego nauczyciela. W tym przedziale czasowym zamyka się również całe życie bohatera. Poznajemy je w formie zbliżonej do chrześcijańskiej spowiedzi, niezwykle emocjonalnej, uczuciowej, w trakcie której bohater żali się i wyznaje tragiczną historię niespełnionej miłości.
GODZINA ROZPACZY
Zegar wybija godzinę dziesiątą, pieje kur i gaśnie jedna ze świec znajdujących się na stole. Rozpoczyna się godzina rozpaczy. W jej trakcie następuje rozpoznanie Gustawa i Księdza. Gustaw kontynuuje rozpamiętywanie swej miłosnej tragedii. Beztroskie życie bohatera skończyło się z chwila, kiedy spotkał ukochaną: Ach, odtąd dla niej tylko, o niej, przez nią, za nią! Na początku przeżył chwile prawdziwego szczęścia, później czekał go już tylko ból niemożliwy do ukojenia. Gustaw wspomina najstraszniejszą chwilę, kiedy to powróciwszy z dalekiej podróży, trafił przypadkowo na wesele ukochanej. Od razu podążał w miejsca, gdzie się spotykali, dotarł pod pałac, a tam wśród przepychu, głośnej muzyki i śpiewu wznoszono toasty za zdrowie młodej pary. W pierwszej chwili, powodowany wściekłością, chciał wtargnąć na przyjęcie, jednak „bez duszy padł” w ogrodzie. Ocknął się i płakał, leżąc na trawie: Ach, ta chwila jak piorun, a jak wieczność długa! Na strasznym chyba sądzie taka będzie druga! Kolejne słowa Gustawa sugerują, że bohater popełnił wówczas samobójstwo: Wtem anioł śmierci wywiódł z rajskiego ogrodu! Gustaw nigdy nie pogodził się ze stratą. Oskarża ukochaną o zniszczenie więzów, które stworzył sam Bóg: […] nas Bóg urządził ku wspólnemu życiu, Jednakowa nam gwiazda świeciła w powiciu, Równi, choć różnych zdarzeń wykształceni ciekiem,
Postawą sobie bliscy, jednostajni wiekiem, Ten sam powab we wszystkim, toż samo niechcenie, Też same w myślach składanie i czuciach płomienie.
Gdy nas wszędzie tożsamość łączy niedościgła, Bóg osnuł przyszłe więzy (z żalem największym) a tyś je rozstrzygła!Rozpamiętując tamte chwile Gustaw popada stopniowo w coraz większe szaleństwo, w końcu wyjmuje sztylet i przebija nim swoją pierś. Żyje jednak ku przerażeniu Księdza. To już koniec męki Gustawa, „koniec boleści”: Stało się – osądzono – tylko dla nauki Scenę boleści powtórzył zbrodzień. […] Wybiło dwie godziny: miłości, rozpaczy, A teraz następuje godzina przestrogi.
- Stanisław Różewicz - XX w. – poeta przepełnionym rozpaczą „Ocalony” cytat:
„Mam dwadzieścia cztery lata
Ocalałem
Prowadzony na rzeź.
To są nazwy puste i jednoznaczne:
Człowiek i zwierzę
Miłość i nienawiść
Wróg i przyjaciel
Ciemność i światło.
Człowieka tak się zabija jak zwierzę
Widziałem:
Furgony porąbanych ludzi
Którzy nie zostaną zbawieni.
Pojęcia są tylko wyrazami:
Cnota i występek
Prawda i kłamstwo
Piękno i brzydota
Męstwo i tchórzostwo.
Jednako waży cnota i występek
Widziałem:
Człowieka który był jeden
Występny i cnotliwy.
Szukam nauczyciela i mistrza
Niech przywróci mi wzrok słuch i mowę
Niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
Niech oddzieli światło od ciemności.
Mam dwadzieścia cztery lata
Ocalałem
Prowadzony na rzeź”
Tadeusz Różewicz to jeden z przedstawicieli Pokolenia Kolumbów. Młody twórca, dorastający i piszący w okresie II wojny światowej zmaga się z codzienną rzeczywistością naznaczoną okupacyjnym cierpieniem. Wojnę poznał nie tylko jako Polak żyjący pod niemiecką okupacją. Był także aktywnym członkiem ruchu oporu - Armii Krajowej.
„Ocalony” powstał po wojnie jako efekt smutnych rozważań o przewartościowaniu podstawowych pojęć kierujących światem. Jako podsumowanie tego, że wojna zamieniła człowieka w zwierzę i pozbawiła go godności. Dehumanizacja stała się obiektem obserwacji poety, który pisze, iż widział stosy pomordowanych i prowadzonych na rzeź. On sam ocalał z wojennej pożogi. Ale czy życie w świecie wywróconych wartości ma jeszcze jakikolwiek sens? Z tym pytaniem mierzyło się wielu polskich twórców, nie znajdując jednoznacznej odpowiedzi. Różewicz, czego dowodem jest „Ocalony”, mimo zwątpienia w podstawowe wartości, nie poddał się. Siła przekazu „Ocalonego” jest ogromna i to być może w niej zaklęte jest zwycięstwo poety nad totalitarnym systemem.
- Czesław Miłosz „Nadzieja” cytat:
„Niektórzy mówią, że nas oko łudzi
I że nic nie ma, tylko się wydaje,
Ale ci właśnie nie mają nadziei.
Myślą, że kiedy człowiek się odwróci,
Cały świat za nim zaraz być przestaje,
Jakby porwały go ręce złodziei.”
Niektóre utwory Czesława Miłosza odnoszą się do opisu świata ogarniętego widmem wojny. W tym czasie jedynym ratunkiem dla twórczości i zachowania dziedzictwa kulturowego był zwrot ku wartościom uniwersalnym – humanistycznym i ponadczasowym. Tego rodzaju poszukiwania odnaleźć można w wierszu „Nadzieja” z tomu „Świat - poema naiwne”. Nadziei poszukuje autor w świecie realnym. W takiej przestrzeni bytowanie nadziei jest o wiele bardziej prawdopodobne niż w świecie złudnym, ulotnym, nietrwałym i zbliżonym do snu. Prawdziwy, rzeczywisty świat, jego zdaniem, jest tym, który można odebrać zmysłami – stąd wyliczenie podstawowych zmysłów w jednym z wersów. Metafora ogrodu odnosi się do mnogości doświadczeń – stąd porównanie do człowieka, który widzi ogród świata stojąc w bramie. W progu może dostrzec jego wielkość, szczegóły i pojedyncze fragmenty. Ogród w utworze pełni również funkcję miejsca wspomnień – z tego powodu podmiot liryczny pisze, że znajdują się w nim miejsca, „które wcześniej widział”. Zaznacza jednak, że nie można trafić do ich środka, ani przenieść się w miejsce, w którym te wspomnienia są ulokowane. Ma jednak pewność, że przestrzeń ta istnieje. Co więcej - uważa, że zasób doświadczeń i pamięć o ważnych i dobrych wydarzeniach wpływa na ponowne pojawienie się nadziei w świecie. Wiersz „Nadzieja” czytany może być w dwojakim kontekście. Pierwszym z nich są oczywiście czasy wojny i próba poszukiwania przez ludzi w tamtym czasie sensu egzystencji w obliczu tragedii wojennych. Drugim sposobem czytania utworu jest jego głęboki kontekst humanistyczny. Pamięć o podstawowych i najważniejszych wartościach pozwala na to, by nie tracić zupełnie nadziei i mieć przekonanie, że świat uda się na nowo zbudować. Wypełniony ogród świata, o którym metaforycznie wypowiada się podmiot liryczny, jest więc ostoją wszystkich humanistycznych wartości.
- dyskusja z Różewiczem
- postawa religijna, fundament;
- rozpacz daje sens
- Herling Grudziński „Wieża” – godność w sytuacji rozpaczy, cierpienia
Pisarz w wielu swoich tekstach potwierdza, że wartości moralne są mu szczególnie bliskie. Często tak buduje powieściowy świat, aby znalazło się w nim miejsce na poszukiwanie Boga. Jego bohaterowie, postawieni w krańcowo trudnych sytuacjach usilnie, chcą znaleźć ślady Pana we własnym życiu. Nawet w obliczu największego lęku, czy bólu nie wahają się zadać pytania o sens cierpienia. W każdej sytuacji poszukują sankcji boskich. Nawet wtedy, gdy bezmiar męki jest tak niewyobrażalny, że trudno wierzyć nie tylko w miłosierdzie boskie, ale nawet w istnienie Stwórcy, nie neguje konieczności respektowania zasad moralnych. Cierpiący zostaje niejako zmuszony do analizy własnego wnętrza i wyciagnięcia stosownych wniosków.
Lebbroso z Aosty, który ze względu na swoją chorobę - trąd - został zamknięty w wieży cierpi fizycznie i duchowo - ze względu na bezgraniczną samotność. Odizolowany od ludzi trędowaty zbliżył się znacznie do świata przyrody. Natura była dla niego wszystkim, zastępowała mu bliskich. Bohater nauczył się nawet rozpoznawać dzięki wydawane przez przedmioty. W dziwnym świecie pustelni udało mu się znaleźć "przyjemność życia i oddychania". W chwili załamania wsparcie niesie mu przesłanie zmarłej siostry wyrażone w słowacj "Będę błagała Boga, by ci dał odwagę znoszenia z rezygnacją życia aż do chwili, gdy spodoba Mu się nas połączyć na nowo w lepszym świecie". Ta eschatologiczna perspektywa pozwala mu podnieśc się z upadku - postawę zbliżoną do biblijnego Hioba: nie przestaje wierzyć, myśli o innych.
- podsumowanie odcinka przez eksperta;
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Adam Mickiewicz Dziady” cz. IV
Tadeusz Różewicz „Ocalony”
Czesław Miłosz „Nadzieja”
Herling Grudziński „Wieża”
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN